"Pho sử sống" của người bóng đá kèo nhà cái

Nghệ nhân Lò Văn Biến (bản Cang Nà, phường Trung tâm, Thị xã Nghĩa Lộ, tỉnh Yên Bái) nổi tiếng cả vùng. Ông là Người uy tín tiêu biểu của dân tộc Thái, gắn bó với việc gây dựng cơ sở văn nghệ đầu tiên ở Nghĩa Lộ ngay sau giải phóng thị xã (năm 1952).

Ông được ví như "Pho sử sống" của đồng bào bóng đá kèo nhà cái bởi vốn kiến thức phong phú về văn hóa bóng đá kèo nhà cái và tinh thần truyền dạy không mệt mỏi.

Nhờ có ông, những tài liệu liên quan đến lịch sử, văn hóa của người bóng đá kèo nhà cái như: Hồ sơ về khu Rừng hồn trâu và Nậm Tốc Tát, hồ sơ về khu di tích lịch sử bản Viềng Công… đã được dịch và lưu lại cho con cháu thế hệ sau. Ông cũng là người góp công lớn vào việc khôi phục các lễ hội: "Xên bản xên mường", "Lồng tồng"; "Hạn Khuống" - một hình thức diễn xướng sân khấu sơ khai của người bóng đá kèo nhà cái.

Nói về lý do gắn bó với công việc nghiên cứu văn hóa bóng đá kèo nhà cái, ông Biến chia sẻ: Bố ông là một trong những trí thức có tiếng ở Nghĩa Lộ thời đó, ông lưu giữ rất nhiều sách chữ bóng đá kèo nhà cái cổ. Năm ông Biến lên 7 tuổi, bố ông đã gửi con sang nhà thầy mo Lò Văn Phớ, người giỏi chữ bóng đá kèo nhà cái nhất, biết hát nhiều điệu hát của người bóng đá kèo nhà cái nhất để học chữ. Khi biết đọc, biết viết chữ bóng đá kèo nhà cái, ông Biến thường mang những cuốn sách viết bằng chữ bóng đá kèo nhà cái cổ ở nhà ra đọc. "Càng đọc càng thấy thích, thấy mê. Có sách răn dạy con người làm điều lành tránh điều ác, có sách dạy bà con canh tác, trồng trọt, rồi sách dạy cách phán đoán thời tiết… Có sách kể chuyện cha ông ta đánh giặc, lại có những cuốn sách dạy ta cách làm người, dạy con cháu nhiều điều hay lẽ phải, cách đối nhân xử thế…".

Năm 13 - 14 tuổi, ông đã thuộc làu từng câu trong cuốn "Tiễn dặn người yêu" – một tác phẩm văn học lớn của dân tộc bóng đá kèo nhà cái. Năm ông 20 tuổi, bố ông Biến đưa cho ông cuốn "Kể chuyện bản Mường", cuốn sách nói về việc người bóng đá kèo nhà cái từ đâu đến, phát triển như thế nào… và bố ông bắt đầu trò chuyện với ông về văn hóa người bóng đá kèo nhà cái. "Rất nhiều nghiên cứu, bài phát biểu của tôi về văn hóa người bóng đá kèo nhà cái được bắt đầu từ những câu chuyện của bố tôi ngày xưa" – ông Biến cho hay.

Truyền lửa tình yêu với điệu Xòe

Trong rất nhiều đóng góp của nghệ nhân Lò Văn Biến với văn hóa bóng đá kèo nhà cái, đáng ghi nhận hơn cả là công lao của ông trong việc khôi phục 6 điệu Xòe cổ mang hồn cốt của đất Mường Lò.

Đó là những điệu Xòe: Khắm khen (Nắm tay nhau), Ðổn hôn (Bước tiến lùi), Phá xí (Bố bốn), Nhôm khăn (Tung khăn), Khắm khăn mơi lảu (Nâng khăn mời rượu); Ỏm lọm tốp mư (Vỗ tay đi vòng tròn). Sáu điệu Xòe cổ này, được sắp xếp theo tuần tự ý nghĩa nhân văn và giáo dục trong đời sống của người bóng đá kèo nhà cái, thể hiện qua các bóng đá kèo nhà cái cực tình cảm của gia chủ với khách mời và trong không gian giao lưu văn hóa cộng đồng. "Khi chúng ta Xòe đều nắm tay nhau, điều ấy giúp mọi người gắn kết lại, đoàn kết nhất trí, cùng giơ tay tức là cùng một lòng. Khi vào Xòe không phân biệt giai cấp, đoàn kết, bình đẳng. Đó là giá trị cao nhất của Xòe bóng đá kèo nhà cái"- nghệ nhân Lò Văn Biến chia sẻ.

Nghệ nhân Lò Văn Biến nhớ lại: Trước đây, nhiều đội văn nghệ không biết và cũng không thể hiện được hết các điệu Xòe cổ. Khi đó, ông đã được chính quyền địa phương mời đến để truyền dạy cho lớp trẻ. Nhận thấy việc này là quan trọng, ông Biến bất chấp tuổi tác và sức không còn khỏe, vẫn nhiệt tình truyền dạy cho các đội văn nghệ của bản, của xã, của phường. Đến nay, tất cả 7 xã, phường của thị xã Nghĩa Lộ đều có đội văn nghệ, lúc nào cũng có thể phục vụ du khách phương xa. Hoạt động tích cực của các đội văn nghệ đã góp phần gìn giữ, khôi phục và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của người Thái ở Nghĩa Lộ.

Bên cạnh đó, các trường học ở Nghĩa Lộ cũng cử giáo viên đến học tập, nghiên cứu điệu Xòe từ nghệ nhân Lò Văn Biến, từ đó, việc đưa nghệ thuật Xòe bóng đá kèo nhà cái vào trường học đã và đang được nhân rộng ở Nghĩa Lộ.

Sau khi được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2015, ngày 15/12/2021, Xòe bóng đá kèo nhà cái đã được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Thông tin này khiến người bóng đá kèo nhà cái ở Mường Lò vui một thì nghệ nhân Lò Văn Biến vui mười bởi công sức của ông đã được đền đáp.

Nghệ nhân Lò Văn Biến chia sẻ, nghe tin nghệ thuật Xòe Thái được UNESCO ghi danh, bà con Nghĩa Lộ ai cũng vui mừng. "Người dân rất yêu Xòe Thái rồi, làm sao để duy trì, trao truyền đời sau thôi. Muốn vậy phải tuyên truyền cho giới trẻ, không thể mai một, không thể mất. Tôi còn sức khỏe ngày nào, sẽ còn tiếp tục truyền dạy điệu Xòe ngày đó"- Nghệ nhân Lò Văn Biến bày tỏ.

Với tình yêu của cộng đồng, nghệ thuật Xòe bóng đá kèo nhà cái sẽ không chỉ được duy trì mà còn không ngừng phát triển, để giai điệu, tinh thần của Xòe bóng đá kèo nhà cái mãi lan tỏa./.